ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ

ଶବ୍ଦ ଗଠନ

ଶବ୍ଦର ସଂଜ୍ଞା - ଏକ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଏକାଧିକ ବର୍ଣ୍ଣ ମିଳିତ ହୋଇ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କଲେ ତାହାକୁ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ |

ଉଦାହରଣ – ଗରନ – ନଗର

ତସରମ – ସରବତ

ଭାଷା ହେଉଛି ଭାବ ବିନିମୟର ମାଧ୍ୟମ | ଶବ୍ଦପୁଞ୍ଜ ହେଉଛନ୍ତି ଭାଷାର ଅଙ୍ଗସଦୃଶ | ଏହି ଶବ୍ଦମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଭାଷା ନିଜର ବୁଦ୍ଧି କରେ | ଗୋଟିଏ ଭାଷାର ଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାର ହିଁ ତା’ର ମେରୁଦଣ୍ଡ ଆମ ଓଡିଆ ଭାଷାର ଏହି ଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାର ଅସୀମ |

ଶବ୍ଦର ପ୍ରକାରଭେଦ

ବ୍ୟବହାର ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଓଡିଆ ଭାଷାର ଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାରକୁ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି | ଯଥା – ତତସମ , ତଦଭବ , ଦେଶଜ ଓ ବୈଦେଶିକ |

ତତସମ –

ତତ + ସମ = ତତସମ , ତତ ଅର୍ଥ ତାହା ଓ ସମ ଅର୍ଥ ସମାନ | ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଗୁଡିକ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରୁ ଅବିକଳ ଓଡିଆ ଭାଷାରେ ବ୍ୟବହୃତ ତାହାକୁ ତତ୍ସମ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି | ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା ସହ ସମାନ | ଉଦାହରଣ – ଚକ୍ର , ଚନ୍ଦ୍ର , ନଦୀ , ଅଙ୍କ , ସଂସାର , ପର୍ବତ , ଆକାଶ , ଅରଣ୍ୟ , ଆଚାର୍ଯ୍ୟ

ତତଭବ –

ତଦ + ଭବ = ତଦଭବ ଅର୍ଥାତ ତତର ଅର୍ଥ ତାହା , ଭବ ଅର୍ଥ ଜାତ ତହିଁରୁ ଜାତ | ଯେଉଁ ଓଡିଆ ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ତାହାକୁ ତଦଭବ କୁହାଯାଏ |

ଉଦାହରଣ

ସଂସ୍କୃତ ଓଡିଆ

ଘୃତ ଘିଅ

ଗାଭୀ ଗାଈ

ଗବ୍ଦଭ ଗଧ

ଭୂମି ଭୂଇଁ

କୂପ କୂଅ

ନଦୀ ନଈ

ଦେଶଜ –

ଆମ ଦେଶର ଲୋକଙ୍କ ମୁଖରୁ ନିସୃତ ଶବ୍ଦକୁ ଦେଶଜ କୁହାଯାଏ | ଦେଶଜ ଅର୍ଥ ଦେଶରୁ ଜାତ ବା ଦେଶବାସୀଙ୍କଠାରୁ ଜାତ ଦେଶଜ ଶବ୍ଦ ୩ ପ୍ରକାରର ଯଥା:

ଦ୍ରାବିଡ – ଅଜା , ଆରିସା , ଏଣ୍ଡୁରି , ଅଗାଡି

ଆଦିବାସୀ – ଅଟେଇ , ଅରମା , ଆଣ୍ଠୁ ଇତ୍ୟାଦି

ମୁଖନିସୃତ – ଢିଙ୍କି , ଛାଞ୍ଚୁଣି , ଜନ୍ତାଳ , କର

ବୈଦେଶିକ –

ଭାରତକୁ ବହୁ ବିଦେଶୀ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଆସିଛନ୍ତି | ତାଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରଭାବ ଆମ ଉପରେ ପଡିଛି | ତାଙ୍କର କିଛି ଶବ୍ଦ ଆମ ଭାଷାରେ ମିଶିଯାଇଛି , ତାହାକୁ ବୈଦେଶିକ ଶବ୍ଦ କୁହାଯାଏ |ଏହା ୫ ପ୍ରକାରର

ଯଥା –

ପର୍ତ୍ତୁଗୀଜ – ଗୀର୍ଜା , ପାଦ୍ରି

ଯାବନିକ – ଅଦାଲତ , ଆଇନ , ଓକିଲ

ପାରସିକ – ଅଙ୍ଗୁର , ଖଜଣା , କରଜ , ଚଷମା

ତୁର୍କୀ – କଇଞ୍ଚି , ବନ୍ଧୁକ , ବାରୁଦ

ଇଂରାଜୀ – ଟିକେଟ , ବେଞ୍ଚ , ଟେବୁଲ

ଶବ୍ଦଭଣ୍ଡାର ଅତି ବିଶାଳ | ଗଠନ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହାକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ’ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ | ଯଥା ମୌଳିକ ଶବ୍ଦ ଓ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଶବ୍ଦ |

ମୌଳିକ – ଯେଉଁ ଶବ୍ଦରୁ କୌଣସି ଉପାଯରେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଣ୍ଣ କଟିଦେଲେ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ନାହିଁ ତାହାକୁ ମୌଳିକ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି | ଯଥା – ବହି, ପାଟ, ଧଳା, ଗଛ, ଧୂଳି ଇତ୍ୟାଦି

ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ – ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରୁ କିମ୍ବା ପରେ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରି ନୂତନ ଶବ୍ଦ ଗଠନ କରାଗଲେ ତାହାକୁ ବ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି | ଉଦାହରଣ ଘର + ଉଆ = ଘରୁଆ , ପ୍ର + ତାପ = ପ୍ରତାପ , କୃ +ଅନୀୟ = କରଣୀୟ , କାଠ + ଇ = କାଠି

ଯେଉଁ ଗଠନ ରୀତି ଦ୍ଵାରା ଆମେ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ପାଇଥାଉ ସେଗୁଡିକ ହେଲା ଲିଙ୍ଗ , ବଚନ , ବିଭକ୍ତି ,ସନ୍ଧି , ସମାସ , ଯୁଗ୍ମ ଶବ୍ଦ ,ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ , ସମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦ , କୁଦନ୍ତ , ତଦ୍ଧିତ ,ଉପସର୍ଗ , ସନନ୍ତ ,

ଲିଙ୍ଗ -: ଓଡିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରାଣୀବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟକୁ ଲିଙ୍ଗ କହନ୍ତି | ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଯଥା ପୁଂଲିଙ୍ଗ ଓ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ | ଅପ୍ରାଣୀବାଚକ ବିଶେଷ୍ୟଗୁଡିକୁ କ୍ଲୀବଲିଙ୍ଗ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ | ଏହି ଲିଙ୍ଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବା ପୁଲିଙ୍ଗକୁ ସ୍ତ୍ରୀଲିଙ୍ଗ କରିବାର ୫ଟି ନିୟମ ଅଛି |

ଆ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶିକ୍ଷକ – ଶିକ୍ଷିକା

ବାଳକ – ବାଳିକା

କୋକିଳ – କୋକିଳା

ଈ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ନର – ନାରୀ

ଛାତ୍ର – ଛାତ୍ରୀ

କିଶୋର – କିଶୋରୀ

ଆନୀ ଓ ଆଣୀ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ଶିବ – ଶିବାନୀ

ଭବ – ଭବାନୀ

ଇନ୍ଦ୍ର – ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀ

ଉଲୀ ପ୍ରତ୍ୟୟ – ବେଙ୍ଗ – ବେଙ୍ଗୁଲୀ

ବଗ – ବଗୁଲୀ

ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥ ବା ଶବ୍ଦ ଦ୍ଵାରା – ରାଜା – ରାଣୀ

ଜନକ – ଜନନୀ

ସ୍ୱାମୀ – ସ୍ତ୍ରୀ

ବଚନ – ଯେଉଁଥିରୁ ବସ୍ତୁର ବ୍ୟକ୍ତିର ସଂଖ୍ୟା ଜଣାପଡେ ତାହାକୁ ବଚନ କହନ୍ତି | ଏହା ଦୁଇ ପ୍ରକାରର ଏକ ବଚନ ଓ ବହୁବଚନ |

ଉଦାହରଣ – ଗୋଟିଏ ପିଲା , ଅନେକ ଲୋକ

ଯେଉଁ ପଦରୁ ବସ୍ତୁର ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସଂଖ୍ୟା ଗୋଟିଏ ବୋଲି ଜଣାପଡେ ତାହାକୁ ଏକ ବଚନ କହନ୍ତି | ଉଦାହରଣ – ମୁଁ , ତୁ , ସେ , ନଈ , ଗଛ

ଯେଉଁ ପଦରୁ ବସ୍ତୁ ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସଂଖ୍ୟା ଏକରୁ ଅଧିକ ଜଣାଯାଏ , ତାହାକୁ ବହୁବଚନ କହନ୍ତି | ଉଦାହରଣ - ପର୍ବତ ରାଜି , ଗାଈପଲ , ପୁସ୍ତକଗୁଡିକ , ସେମାନେ , ଆମ୍ଭେ

ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ – ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଯୋଡ଼ା , ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦମିଶି ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଗଠିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ କହନ୍ତି | ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ ୫ ପ୍ରକାରର ଯଥା -:

ବିପରିତାର୍ଥବୋଧକ ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ -: ଦିନରାତି , ସୁଖଦୁଃଖ , ହାନିଲାଭ , ଧର୍ମଅଧର୍ମ , ବଡସାନ

ସମାର୍ଥକ ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ -: ହଣାମରା , ଗୋରୁଗାଈ , ଧନରତ୍ନ , ଜୀବଜନ୍ତୁ , ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ ଇତ୍ୟାଦି

ଅର୍ଥଥିବା ଅର୍ଥ ନଥିବା ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ -: କାମଦାମ , ବାସନକୁସନ , ପେଟପାଟଣା , ଘରଫର

କ୍ରିୟାବାଚକ ଯୁଗ୍ମଶବ୍ଦ -: ପଢାପଢି , କରାକରି , ଧରାଧରି , ଲେଖାଲେଖି , ପିଟାପିଟି

ଦ୍ଵିରକ୍ତ ଯୁଗ୍ମ ଶବ୍ଦ -: ପେଁ ପେଁ , ଆପେ ଆପେ , ସିଧାସିଧା , ଧୁଧୁ , ଛଳଛଳ , ଠକ୍ ଠକ୍

ସମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦ

ଆମ ମାତୃଭାଷାରେ କେତେକ ଶବ୍ଦ ଅଛି ଯାହାର ଉଚ୍ଚାରଣ ସମାନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଅର୍ଥଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ସମୋଚ୍ଚାରିତ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି | ବିଶେଷ ଭାବରେ ବାକ୍ୟ କବିତାରେ ଏହାର ପ୍ରଚୁର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ |

ଉଦାହରଣ :

ଅଶନ – ଭୋଜନ ଅସନ – କ୍ଷେପଣ

ଈଶ – ଈଶ୍ଵର ଈଶ – ଲଙ୍ଗଳଦଣ୍ଡ

ଚିର – ଦୀର୍ଘକାଳ ଚୀର – ଛିଣ୍ଡାକନା

କୁଳ – ବଂଶ କୁଳ – ତଟ

କୃତି – କାର୍ଯ୍ୟ କୃତୀ – ଦକ୍ଷ

ବଳି – ତ୍ୟାଗ ବଳୀ – ବଳୁଆ

ଦିନ – ଦିବସ ଦୀନ – ଗରିବ

ପୂତ – ପବିତ୍ର ପୁତ – ପୁଅ

ବିପରୀତାର୍ଥକ ଶବ୍ଦ :

ଖରା – ବର୍ଷା

ଦିନ – ରାତି

ସତ – ମିଛ

ହସ – କାନ୍ଦ

ଅପେକ୍ଷା – ଉପେକ୍ଷା

ଅସଲ – ନକଲ

ଅଲଣା – ଲୁଣିଆ

ଆଗ – ପଛ

ଲୋଭୀ – ନିର୍ଲୋଭ

ଆନନ୍ଦ – ନିରାନନ୍ଦ

ସାମ୍ୟ – ବୈଷମ୍ୟ

ଦେବ – ଦାନବ

ସନ୍ନନ୍ତ :

ଇଚ୍ଛା ଅର୍ଥରେ ଧାତୁ ପରେ ସନ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ ହୋଇ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଗଠିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ସନନ୍ତ କହନ୍ତି | ଉଦାହରଣ

ପିଇବାର ଇଚ୍ଛା – ପା +ସନ = ପିପାସା

ଜୟ କରିବାର ଇଚ୍ଛା = ଜି +ସନ = ଜିଗୀଷା

ପଠନ କରିବାର ଇଚ୍ଛା = ପଠ୍ + ସନ = ପିପଠିଷା

ଗମନ କରିବାର ଇଚ୍ଛା – ଗମ + ସନ = ଜିଗମିଷା

ଯଙନ୍ତ -: ଅତିଶଯ୍ୟ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ଧାତୁରେ ଯଙ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇ ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଗଠନ କରାଯାଏ ତାହାକୁ ଯଙନ୍ତ କହନ୍ତି | ଏଥିରେ ମାନ ପ୍ରତ୍ୟୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ |

ଉଦାହରଣ -: ଜ୍ଵଳ + ଯଙ = ଜାଜ୍ଵଲ୍ୟ + ମାନ = ଜାଜୁଲ୍ୟମାନ

ଦୀପ + ଯଙ = ଦେଦୀପ୍ୟ + ମାନ = ଦେଦୀପ୍ୟମାନ

ଣିଜନ୍ତ -: ପ୍ରୟୋଜନ ଅର୍ଥରେ ଧାତୁ ସହ ଣିଚ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରି ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ଗଠିତ ହୁଏ ତାହାକୁ ଣିଜନ୍ତ କହନ୍ତି | ଉଦାହରଣ

ସ୍ଥା + ଣିଚ = ସ୍ଥାପି – ସ୍ଥାପନ

ପଠ + ଣିଚ = ପାଠି – ପଠନ

ଜ୍ଞା +ଣିଚ =ଜ୍ଞାପି – ଜ୍ଞାପନ

ଚଳ + ଣିଚ = ଚାଳି – ଚଳନ

ପ୍ରଶ୍ନାବଳୀ

୧. ଶବ୍ଦ କାହାକୁ କହନ୍ତି ?

ଉ : ଏକ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ଏକାଧିକ ବର୍ଣ୍ଣ ମିଳିତ ହୋଇ କୌଣସି ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରୁଥିଲେ ତାକୁ ଶବ୍ଦ କହନ୍ତି |

୨. ଶବ୍ଦ କେତେ ପ୍ରକାରର ଓ କ’ଣ କ’ଣ ?

ଉ : ଶବ୍ଦ ଚାରି ପ୍ରକାରର ଯଥା -: ତତସମ , ତଦଭବ , ଦେଶଜ , ବୈଦେଶିକ

୩. ନଈ ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ମୂଳଶବ୍ଦରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି ?

ଉ : ନଈ ଶବ୍ଦଟି ମୂଳଶବ୍ଦ ‘ନଦୀ’ରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି |

୪. ଗଧରୁ ତତସମ ରୂପଟି କ’ଣ ?

ଉ : ଗଧର ତତସମ ରୂପଟି ହେଉଛି – ଗର୍ଦ୍ଦଭ

୫. ଦ୍ରାବିଡ ଭାଷାରୁ ଆମ ଭାଷାକୁ ଆସିଥିବା ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦର ନାମ ଲେଖ ?

ଉ : ଦ୍ରାବିଡ ଭାଷାରୁ ଆମ ଭାଷାକୁ ଆସିଥିବା ଦୁଇଟି ଶବ୍ଦର ନାମ ଲେଖ – ଆରିସା , ଏଣ୍ଡୁରି

୬. ଅକଲ ଶବ୍ଦଟି କେଉଁ ଭାଷାରୁ ଆମ ଭାଷାକୁ ଆସିଛି ?

ଉ : ଅକଲ ଶବ୍ଦଟି ଯାବନିକ ଭାଷାରୁ ଆମ ଭାଷାକୁ ଆସିଛି |

୭. ଆମ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ୫ଟି ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦ କୁହ ?

ଉ : ଆମ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦ ଟିକେଟ , ବିସ୍କୁଟ , ରକେଟ , ହେଲମେଟ , ଜଜମେଣ୍ଟ

୮. କିଶୋର , ବଧୂ , ବଗୁଲୀ , ପିତା , ସ୍ୱାମୀ ଶବ୍ଦ ଗୁଡିକର ଲିଙ୍ଗ ପରିବର୍ତ୍ତନ କର |

ଉ : କିଶୋର - କିଶୋରୀ

ବଧୂ - ବର

ବଗୁଲୀ - ବଗ

ପିତା - ମାତା

ସ୍ୱାମୀ - ସ୍ତ୍ରୀ

୯. ବଚନର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କର ?

ଉ : ଯେଉଁଥିରୁ ବସ୍ତୁର ବା ବ୍ୟକ୍ତିର ସଂଖ୍ୟା ଜଣାପଡେ ତାହାକୁ ବଚନ କହନ୍ତି |

୧୦. ପୁତ ,ପୂତ ମଧ୍ୟରେ ଅର୍ଥଗତ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଦର୍ଶାଅ |

ପୁତ - ପୁଅ

ପୂତ - ପବିତ୍ର

୧୧. କୃପଣର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ଲେଖ ?

ଉ : କୃପଣର ବିପରୀତ ଶବ୍ଦ ବଦାନ୍ୟ |

୧୨. ଣିଜନ୍ତ ଓ ଯଙନ୍ତ ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ପ୍ରଭେଦ ଅଛି ଲେଖ |

ଣିଜନ୍ତ – ପ୍ରୟୋଜନ ଅର୍ଥରେ ଧାତୁ ସହ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଣିଚ ବ୍ୟବହାର ହେଲେ ଣିଜନ୍ତ ହୁଏ | ଉଦାହରଣ – ସ୍ଥା + ଣିଚ = ସ୍ଥାପି

ଯଙନ୍ତ – ଅତି ଶଯ୍ୟ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ଧାତୁରେ ଯଙ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଯୋଗ କରାଯାଇ ଶବ୍ଦ ହେଲେ ଯଙନ୍ତ ହୁଏ | ଉଦାହରଣ – ଜୁଳ + ଯଙ = ଜାଜ୍ଵଲ୍ୟ

୧୩. ବିଶେଷ୍ୟ ପଦକୁ ବିଶେଷଣ କର ?

ସ୍ଥାପନ , ଜ୍ଞାପନ , ପାଳନ , ଚାଳନ , ପାଠନ

ସ୍ଥାପନ – ସ୍ଥାପିତ , ଜ୍ଞାପନ – ଜ୍ଞାପିତ , ପାଳନ – ପାଳିତ , ପଠନ – ପଠିତ , ଚାଳନ – ଚାଳିତ |

୧୪. ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧାଡିରେ ଥିବା ଭିନ୍ନ ଶବ୍ଦକୁ ବାଛ |

ଧନରତ୍ନ , ଭଲମନ୍ଦ , କିଣାବିକା , ସୁଖଦୁଃଖ = ଧନରତ୍ନ

ପେଟପାଟଣା , ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ , ବାସନକୁସନ , ଲୁଗାପଟା = ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ

ପିପାସା ,ଜିଜ୍ଞାସା , ତମାସା , ପିପଠିଷା = ତମାସା

Shabda Gathan ଶବ୍ଦ ଗଠନ Class 9 Odia Grammar Chapter 1

RATINGS

Other Chapters

Suggested

Shabda Gathan ଶବ୍ଦ ଗଠନ Class 9 Odia Grammar Chapter 1