Odia Medium Class 8 Science Chapter 5 Coal and Petroleum ( କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ) Notes

Odia Medium Class 8 Science Chapter 5 Coal and Petroleum ( କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ) Notes

କୋଇଲା ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍

·    ଆମେ ବିଭିନ୍ନ ଶକ୍ତି ଉତ୍ସରୁ ଶକ୍ତି ପାଇଥାଉ | ସେଗୁଡିକ ହେଉଛି – ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଜଳ, ବାୟୁ , କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ , ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ଇତ୍ୟାଦି |

·    ଏହି ସବୁ ପ୍ରକୃତିରୁ ମିଳିଥାଏ, ତେଣୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ପ୍ରାକୃତିକ ଶକ୍ତି ସମ୍ପଦ କୁହାଯାଏ |

·    ଅଧିକ ମାତ୍ରାରେ ବ୍ୟବହାର ହେବା ଫଳରେ ଏଗୁଡିକ ଏବେ ସାରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ ହେଲାଣି, ଅନ୍ୟ ପକ୍ଷରେ ଅସରନ୍ତି ଶକ୍ତି ଭଣ୍ଡାର ଗୁଡିକରୁ ବ୍ୟବହାର ଉପଯୋଗୀ ଶକ୍ତି ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଅତ୍ୟଧିକ ବ୍ୟୟସାପେକ୍ଷ | ଏହି ପରିସ୍ଥିତିକୁ “ ଶକ୍ତି – ସଙ୍କଟ” କୁହାଯାଏ |

·    କୋଇଲା, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଓ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ୍ ବହୁକାଳରୁ ଶକ୍ତିର ଉତ୍ସରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହୋଇଆସୁଥିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ “ପାରମ୍ପରିକ ଶକ୍ତି ଉତ୍ସ” କୁହାଯାଏ |

·    ଥରେ ବ୍ୟବହାର କଲେ ପୁନର୍ବାର ବ୍ୟବହାର ଉପଯୋଗୀ ହେଉ ନ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ “ନବୀକରଣ ଅଯୋଗ୍ୟ ଶକ୍ତି ଉତ୍ସ” କୁହାଯାଏ |

·    ଜୀବର ଅବଶେଷରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବାରୁ ଏଗୁଡ଼ିକୁ “ଜୀବାଶ୍ମ” ଅଟେ ଓ ଇନ୍ଧନ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବାରୁ “ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ” କୁହାଯାଏ |

କୋଇଲା (Coal) : -

·    କୋଇଲାର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭୂତତ୍ତ୍ଵବିତ୍ମାନଙ୍କର ମତ ହେଉଛି ଯେ ପ୍ରାୟ ୩୦୦ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ପୃଥିବୀ ପୃଷ୍ଠରେ ଅନେକ ବିରାଟକାୟ ଦ୍ରୁମ ଘଞ୍ଚ ଜଙ୍ଗଲ, ବୀସ୍ତିର୍ଣ୍ଣ ସନ୍ତସନ୍ତିଆ ଅଞ୍ଚଳ ଓ ବଡ ବଡ ନଦୀ ଥିଲା |

·    ଭୂଚଳନ , ଭୂମିକମ୍ପ , ବନ୍ୟା ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ ମୃତ୍ତ ଉଦ୍ଭିଦ ଗୁଡିକ ଉପରେ ଚାପର ମାତ୍ରା କ୍ରମଶଃ ବୃଦ୍ଧି ହେଲା |

·    ଭୂ – ଅଭ୍ୟନ୍ତରରେ ଅଧିକ ତାପମାତ୍ରା ଓ ଅମ୍ଳଜାନର ଅଭାବ ଏବଂ ଉପସ୍ଥିତ ମାଟିର ପ୍ରବଳ ଚାପ ଯୋଗୁଁ ପୋତି ହୋଇଯାଇଥିବା ଉଦ୍ଭିଦଗୁଡିକର ଶକ୍ତି ଅଂଶ ଗୁଡିକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ କାର୍ବନ୍ ବା ଅଙ୍ଗାରକରେ ପରିଣତ ହେଲା, ଯାହାକୁ କୋଇଲା କୁହାଯାଇଛି |

·    ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାଯରେ ସଂଘଟିତ ହେଉଥିବାରୁ ଏହି ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟାକୁ “କାର୍ବନାଇଜେସନ୍ “ ବା “ଅଙ୍ଗାରୀଭବନ” କୁହାଯାଏ |

·    ଏହାକୁ ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ ପ୍ରକ୍ରିୟା ସହ ତୁଳନା କରାଯାଏ ଏବଂ ଅମ୍ଳଜାନ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ହେଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ “ ପ୍ରାକୃତିକ ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ” କୁହାଯାଏ |

·    ପ୍ରାକୃତିକ ଉପାୟରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ କୋଇଲା ଗଚ୍ଛିତ ଅଞ୍ଚଳକୁ “କୋଇଲା ଖଣି” କୁହାଯାଏ |

·    ଯେଉଁ ଅଞ୍ଚଳରେ କାର୍ବନାଇଜେସନ୍ ମାତ୍ରା କମ୍ , ସେହି ଅଞ୍ଚଳର କୋଇଲାରେ କାର୍ବନର ପରିମାଣ କମ୍ ଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁଠି କାର୍ବନାଇଜେସନ୍ ର ମାତ୍ରା ଅଧିକ ସେଠାକାର କୋଇଲାରେ କାର୍ବନର ପରିମାଣ ଅଧିକ |

କାର୍ବନର ପରିମାଣକୁ ଭିତ୍ତିକରି କୋଇଲାକୁ ସାଧାରଣତଃ ଚାରିଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି |

        i.      ଆନ୍ଥ୍ରାସାଇଟ (Anthracite)

      ii.      ବିଟୁମିନ୍ସ (Bituminous )

   iii.      ଲିଗନାଇଟ୍ (Lignite)

   iv.      ପିଟ୍ (Peat)

କୋଇଲାର ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ : -

·    ଏକ ଆବଦ୍ଧ ପାତ୍ରରେ କୌଣସି ରାସାୟନିକ ପଦାର୍ଥକୁ ଉତ୍ତପ୍ତ କରି ଉତ୍ପାଦଗୁଡିକୁ ଅଲଗା, ଅଲଗା ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପଦ୍ଧତିକୁ ଅନ୍ତର୍ଧୂମ ପାତନ କୁହାଯାଏ |

·    କାରଖାନାରେ ଏହି ପଦ୍ଧତି ଅବଲମ୍ବନ କରି କେତେକ ଉପଯୋଗୀ ଉତ୍ପାଦ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ |

·    ସେଗୁଡିକ ହେଉଛି – କୋକ୍ , କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ , ଆଲକାତରା ଓ ଏମୋନିଆ ଗ୍ୟାସ୍ |

କୋକ୍ ( Coke ) : -

·    କୋକ୍ ହେଉଛି ବିଶୁଦ୍ଧ କାର୍ବନ | ଏହା ଟାଣ ଛିଦ୍ରାଳ ଓ କଳା |

·    ଏହାକୁ ଜାଳିଲେ ତାପଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଏବଂ ଧୂଆଁ ବାହାରେ ନାହିଁ |

·    ଲୌହ ଓର୍ ରୁ ଲୁହା ନିଷ୍କାସନ ପାଇଁ ଏହାକୁ ଇନ୍ଧନ ଓ ବିଜାରକ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ |

·    ବିଶୁଦ୍ଧ ଲୁହା ସହ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅନୁପାତରେ ମିଶାଇ ଇସ୍ପାତ ତିଆରି କରାଯାଏ |

·    ତମ୍ବା, ଦସ୍ତା , ଟିଣ , ସୀସା ଆଦିର ଓର୍ ବା ଧାତୁପିଣ୍ଡ ରୁ ଧାତୁ ନିଷ୍କାସନ ପାଇଁ ବ୍ଯବହୃତ ହୁଏ |

·    ଆନ୍ଥ୍ରାସାଇଟ୍ କୋଇଲାରୁ ଖୁବ୍ କମ୍ ଖର୍ଚ୍ଚରେ ଉନ୍ନତ ମାନର କୋକ୍ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ |

କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ (Coalgas) : -

·    କୋଲ୍ ଗ୍ୟାସ ମୁଖତଃ ହାଇଡ୍ରୋଜେନ , ମିଥେନ ଓ କାର୍ବନ ମନୋକ୍ସାଇଡ ନାମକ ତିନୋଟି ଗ୍ୟାସ୍ ର ମିଶ୍ରଣ |

·    କଳକାରଖାନା ଏବଂ ଘର ଗୁଡିକରେ ଏହା ଇନ୍ଧନ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ |

·    ଅତୀତରେ କୋଲଗ୍ୟାସ୍ ଆଲୋକର ଉତ୍ସ ଥିଲା, ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହା କେବଳ ତାପଶକ୍ତିର ଉତ୍ସ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଛି |

ଆଲକାତରା (coaltar) : -

·    କୋଲଟାର ବା ଆଲକାତରା ଦେଖିବାକୁ କଳା , ଚିକଟା , ଅର୍ଦ୍ଧତରଳ ଓ ତୀବ୍ର ଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ପଦାର୍ଥ |

·    ଏହା ପ୍ରାୟ ୨୦୦ଟି କାର୍ବନ ଯୌଗିକର ଏକ ମିଶ୍ରଣ |

·    କଳାକାରଖାନାରେ ଆଂଶିକ ପାତନ ପଦ୍ଧତିରେ ସେହି ଯୌଗିକଗୁଡିକୁ ପୃଥକ ପୃଥକ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ |

·    ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ରଙ୍ଗ , ପ୍ଲାଷ୍ଟିକ , ଔଷଧ , ବିସ୍ଫୋରକ , ଫଟୋଫିଲ୍ମ , ସୁଗନ୍ଧି ଦ୍ରବ୍ୟ ,ପିଚୁ ପକ୍କା ରାସ୍ତା ତିଆରିରେ ଏବଂ କଂକ୍ରିଟ ଛାତରୁ ପାଣି ଗଳୁଥିଲେ ତାହା ଅବରୋଧ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ |

·    ବର୍ତ୍ତମାନ ପିଚୁ ବଦଳରେ ବିଟୁମେନ ନାମକ ପେଟ୍ରୋଲିୟମରୁ ସଂଗୃହୀତ ଏକ ଉତ୍ପାଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି |

·    ଶିଳ୍ପ କ୍ଷେତ୍ରରେ କୋଇଲାର ଭୂମିକା ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ | ତେଣୁ ଏହାକୁ ‘କଳାହୀରା’ (black diamond) କୁହାଯାଏ |

ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ( Petroleum ) :-

କେତେକ ପଦାର୍ଥ ପେଟ୍ରୋଲିୟମରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ ଅର୍ଥାତ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ କେତେକ ପଦାର୍ଥର ମିଶ୍ରଣ |

·    ଏଠାରେ ମନେରଖିବା ଉଚିତ ଯେ ପେଟ୍ରୋଲ ଓ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥ ଏବଂ ପେଟ୍ରୋଲ ହେଉଛି ପେଟ୍ରୋଲିୟମର ଏକ ଉପାଦାନ |

·    ମୃତ ଜୀବଗୁଡିକର ଦେହାବଶେଷରୁ କେତେକ ରାସାୟନିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ଏବଂ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା |

·    ଗ୍ରୀକ୍ ଭାଷା ଅନୁଯାୟୀ “petra” ର ଅର୍ଥ “ଶିଳା” ଏବଂ “oleum” ର ଅର୍ଥ “ତୈଳ” | ଅର୍ଥାତ୍ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ହେଉଛି ଶିଳା ଦେହରେ ସଞ୍ଚିତ ତୈଳ |

·    ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ “ଖଣିଜ ତୈଳ” ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଏହାର ଭଣ୍ଡାରଗୁଡିକୁ “ତୈଳକୂପ” କୁହାଯାଏ |

·    ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ର ବିବିଧ ଉପଯୋଗିତା ଓ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଣୁ ଚାହିଦା ଯୋଗୁଁ “କାଳସୁନା” | କେହି କେହି ଏହାକୁ “ତରଳ ସୁନା” ମଧ୍ୟ କହିଥାଆନ୍ତି |

1. ପେଟ୍ରୋଲିୟମ୍ ଗ୍ୟାସ୍ ( Petroleum Gas ) : -

. ଏହା ମୁଖ୍ୟତଃ ବ୍ୟୁଟେନ ଗ୍ୟାସ୍ | କିନ୍ତୁ ଏହା ସହିତ ଖୁବ୍ କମ୍ ପରିମାଣରେ ପ୍ରୋପେନ୍ ଓ ଇଥେନ୍ ନାମକ ଦୁଇଟି ଗ୍ୟାସ୍ ମିଶି ରହିଥାଏ | ଏହି ମିଶ୍ରଣକୁ ଚାପ ପ୍ରୟୋଗ କରି ତରଳ କରାଯାଏ ଏବଂ ତରାଳୀକୃତ ଗ୍ୟାସ୍ କୁ ଲୁହା ସିଲିଣ୍ଡରରେ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଏ |

. ଏହାକୁ (Liquified Petrolium Gas (LPG) କୁହାଯାଏ ଏବଂ ଇନ୍ଧନ ଗ୍ୟାସ୍ ରୂପେ ପରିଚିତ |

ଘରେ ରୋଷେଇ ପାଇଁ ଇନ୍ଧନ ଏବଂ କଳାକାରଖାନାରେ ଉତ୍ତପ୍ତ କରିବାପାଇଁ ଇନ୍ଧନ |

2. ପେଟ୍ରୋଲ ( Petrol ) : -

. କାର, ସ୍କୁଟର , ମଟର ସାଇକେଲ୍ ଆଦି ହାଲୁକା ଯାନ ଓ ଉଡ଼ାଯାହାଜର ଇନ୍ଧନ ରୂପେ ଏବଂ ରେଶମ, ପଶମ, ରେୟନ୍ ପଲିଷ୍ଟର ଆଦି ବସ୍ତ୍ର ସଫା କରିବା କାର୍ଯ୍ୟରେ |

3. କିରୋସିନି ( Kerosene ) : -

. ଲଣ୍ଠନ , ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ଷ୍ଟୋଭ ଆଦିର ଇନ୍ଧନ ଏବଂ ଜେଟ୍ ଉଡ଼ାଜାହାଜର ଇନ୍ଧନ |

4. ଡିଜେଲ୍ ( Diesel ) : -

. ବସ୍ , ଟ୍ରକ୍ , ଟ୍ରାକ୍ଟର , ଆଦି ଭାରୀ ଯାନର ଇନ୍ଧନ ଏବଂ ଇଲେକ୍ଟ୍ରିକ୍ ଜେନେରେଟର୍ ର ଇନ୍ଧନ |

5. ଘର୍ଷଣହ୍ରାସକ ତେଲ (Lubricating Oil ) : -

. କଳାକାରଖାନାର ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରପାତିରେ ଘର୍ଷଣ ହ୍ରାସକ ରୂପେ ବ୍ୟବହାର |

6. ମହମ (Paraffin Wax ) : -

. ମହମବତୀ, ଭ୍ୟାସଲିନ୍ , ଅଏଣ୍ଟମେଣ୍ଟ ଆଦିର ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ବ୍ୟବହାର |

7. ବିଟୁମେନ୍ (Bitumen ) : -

. ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ ଏବଂ ସଡକପଥ ପିଚୁ କରିବାରେ ବ୍ୟବହାର |

 ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ :-

·    ତୈଳକୂପ ଗୁଡିକରେ ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ସହ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ ମିଶିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଏ |

·    ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସର ମୁଖ୍ୟ ଉପାଦାନ ହେଉଛି ମିଥେନ |

·    ଏହାକୁ ସମ୍ପୀଡ଼ନ କରାଯାଉଛି ଏବଂ ବସ , ଟ୍ରକ , କାର ଆଦିରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି |

·    ସିଲିଣ୍ଡରରେ ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଥିବା ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସକୁ CNG (compressed natural gas) ବା ସମ୍ପୀଡିତ ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ କୁହାଯାଏ |

ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନଗୁଡିକର ବ୍ୟବହାରରେ ସଂଯମତା ଓ ମିତବ୍ୟୟିତା ଆବଶ୍ୟକ :-

·    ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ତ୍ରୟ (କୋଇଲା , ପେଟ୍ରୋଲିୟମ , ପ୍ରାକୃତିକ ଗ୍ୟାସ ) ଏଗୁଡିକରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ପଦାର୍ଥଗୁଡିକ ବହୁଳ ମାତ୍ରାରେ ବ୍ୟବହାର ହେବାରେ ଲାଗିଛି |

·    ଏଗୁଡିକ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେବାପାଇଁ ସହସ୍ର ବର୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ସମୟ ଲାଗିଛି |

·    ବିଜ୍ଞାନ ଗାରରେ ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ |

·    ଏଗୁଡିକର ପରିମାଣ ସୀମିତ , ଯାହାକି ଆଉ କିଛି ବର୍ଷ ପରେ ସରିଯିବ |

·    ଏହା ବ୍ୟବହାର କରିବା ଦ୍ଵାରା ମଟରଯାନ ଓ କଳାକାରଖାନାଗୁଡିକରୁ ନିର୍ଗତ ଧୂଆଁ ଏବଂ ବିଷାକ୍ତ ପଦାର୍ଥ ଦ୍ଵାରା ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ପ୍ରଦୂଷିତ ହୋଇଥାଏ |

·    ଯାହାଫଳରେ ସବୁଜ କୋଠରୀ ପ୍ରଭାବ (greenhouse effect ), ଅମ୍ଳବର୍ଷା (acid rain ), ପୃଥିବୀର ତାପମାତ୍ରା ବୃଦ୍ଧି (ଗ୍ଲୋବାଲ ୱାରମିଙ୍ଗ – global warming) ଇତ୍ୟାଦି ସୃଷ୍ଟି ହେଉଛି |

ଜୀବାଶ୍ମ ଇନ୍ଧନ ବଞ୍ଚାଇବା ପାଇଁ ଆମେ କ’ଣ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ :-

·    ଭାରତରେ pcra (petroleum conservation research association) ନାମକ ସଂସ୍ଥା ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସଚେତନ କରାଉଛି |

·    ଷ୍ଟୋଭ ଜାଳିବାବେଳେ ଯେତିକି ଉତ୍ତାପ ଆବଶ୍ୟକ ତା’ ଅନୁସାରେ ପମ୍ପ ଦେବା ବା ଚାପ ସୃଷ୍ଟି କରିବା |

·    ଗ୍ୟାସ ଚୁଲା ଜାଳିବା ସମୟରେ ରେଗୁଲେଟର ଦ୍ଵାରା ଯେତିକି ଆବଶ୍ୟକ ସେତିକି ପରିମାଣର ଗ୍ୟାସ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା |

·    କିରୋସିନ୍ ରଖୁଥିବା ବୋତଲ କିମ୍ବା ସିସିର ମୁହଁକୁ ଭଲ ଭାବେ ବନ୍ଦ କରିବା |

·    ଷ୍ଟୋଭ ଓ ଗ୍ୟାସଚୁଲା ନୀଳ ଶିଖା ସହ ଜଳିବା ଆବଶ୍ୟକ |

·    ମଟର ସାଇକେଲ , ସ୍କୁଟର ଆଦି ଯାନ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ବେଗରେ ଚଳାଇବା l

·    ଲଣ୍ଠନ ବ୍ୟବହାର କରିବା ସମୟରେ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକତା ନ ଥିଲେ ଶିଖାକୁ କମାଇଦେବା ଉଚିତ |